Dilsiz
Kaval ile Ney Arasındaki Farklar
Dilsiz kaval ve ney geleneksel Türk halk ve sanat müziklerinin birbirine çok yakın iki çalgısıdır. Her ikisi de bazı değişikliklerle Ortadoğu ve Balkanlardaki pek çok ülkede kullanıldığı için biz incelememizi Türkiye’deki kaval ve neylerle sınırlı tutacağız.
Kavalın ney gibi parlak bir geçmişi olmamıştır. İkisinin
de tarihinin çok eskilere gitmesine ve yollarının da bazen kesişmesine rağmen
ney Mevlevilik sayesinde dergâhlarda, konaklarda, saraylarda çalınan bir üst
kültür çalgısı olmuş ve standartlaşmasını çok önceden tamamlamıştır. Buna
karşın dilsiz kaval çobanlıkla özdeşleşmiş bir halk çalgısı olarak bırakın
gelişmeyi, bir ara neredeyse kaybolma aşamasına gelmiş, ancak bazı ustaların
gayretleriyle tekrar hayata döndürülebilmiştir.
Malzeme
Neyin
ana malzemesi kamıştır. Bu, çoğunlukla Hatay ve Suriye’de yetişen özel bir kamıştır
ve mutlaka 9 boğumludur. Kamışlıklardaki binlerce kargının arasında tek tük
bulunan bu kamışlar kesilip kurutulduktan 1 yıl sonra işlenir.
Kavalın
ana malzemesi ağaçtır. 1. sınıf profesyonel kavallar erik ağacından yapılır. Pek
çok ağacın aksine, erik kaval üflerken ıslandıkça sesi açılır. Yine aynı
şekilde kayısı ve ardıç ağaçları da profesyonellerin gözdesidir. Daha düşük
kaliteli 2. sınıf kavallar ise kiraz, dut gibi ağaçlardan imal edilir. Kamış da
kaval yapımında kullanılan diğer bir malzemedir ama neydeki gibi 9 boğumlu
olması gerekmez. Son yıllarda plastik kaval ve neyler de çok yaygınlaşmıştır.
Bunlar gayet ucuz olup bakıma ihtiyaç göstermezler ve sesleri asıl çalgılardan
pek ayırt edilemez. Bu nedenle yeni başlayanlara öncelikle tavsiye edilir. Çalmayı
kolaylaştırmak için ney ve kavallara baş pare denilen bir ağızlık takılır. Baş
pare, manda boynuzundan veya abanoz gibi sert ağaçlardan yapılabilirse de
günümüzde daha çok delrin kullanılmaktadır. Manda boynuzu hem gittikçe bulunması
güç ve pahalı olmakta, hem de soğuk havalarda üflemesi zorlaşmaktadır. Baş pare
aşağı yukarı çekilerek sesin pestleşmesi ve tizleşmesine de yardım eder.
Ney Baş paresi
Kaval
Baş paresi
Neyin 6 üstte 1 altta toplam 7, kavalın 7 üstte 1
altta toplam 8 deliği vardır. Bu fazladan bir delik kavalda Mi bemol, La bemol
seslerini vererek Karcığar, Nihavent,
Hicazkâr gibi makamların icrasında kolaylık sağlar. Bu sesler neyde delik
çeyrek veya yarım açılarak elde edilirken kavalda bir parmak hareketi yeterli
olur. Ancak kavalda da Mibemol2 gibi bazı sesler neye benzer şekilde elde
edilir.
Ney ve kavalın üst delikleri
Ses
Çıkarma
Kaval ve ney düz ve uzun bir boru şeklinde oldukları
için bir blok flüt gibi eline alan herkes hemen ses çıkaramaz. Ses, özel bir
teknikle nefes 45 derece yan tutulan çalgının yan duvarına çarptırarak elde
edilir. İlk başlarda bu oldukça zordur. Öğrencinin düzgün ses çıkarması günler
hatta haftalar sürebilir.
Ney ve kavalın sesleri birbirine çok yakındır. Her
iki çalgının da 2,5-3 oktavı bulan geniş bir ses sahası vardır ve bütün
delikler kapalı olarak 1 ve 2. derece üflemede ikisi de sol sesini verir.
1. şiddette üfleme
2. şiddette üfleme
3. şiddette üfleme
4. şiddette üfleme
Horlatma denilen 1. derece sesler kavalda çok daha
belirgin ve önemlidir. Bu adeta kavalın alametifarikasıdır. Meşhur Karakoyun
ezgisinin mutlaka bu tonla çalınması gerekir.
Kaval
yapı olarak, aynı akorttaki bir neye göre daha uzundur. Örneğin yıldız Do ney
66 cm iken, bir Do kavalın uzunluğu 77 cm’yi bulur ki bu mansur La neyin
uzunluğuna eşittir. Bir La kaval da 80-81 cm’lik boyuyla yaklaşık Sol Şah neyle
aynı uzunluktadır. Şah ve Davut neyler varken La akordun üstünde kavallara
rastlanmaz. Aslında diğer halk müziği çalgıları gibi kaval da standart olarak
sorunlu bir durumdadır. Konservatuarlarda bazı çalışmalar yapılmışsa da henüz
ölçüleri tam olarak tespit edilip standartlaşmamıştır.
Öğretim
imkânları açısından kaval neyin oldukça gerisindedir. Halk eğitim ve diğer özel
kurslarda çoğunlukla ney öğretilmektedir. Metot olarak, Fedai Tekşahin’in
geçtiğimiz yıllarda yayınlanan ‘Dilsiz
Kaval Metodu’ ciddi bir kaynak olsa da dağıtım imkânları sınırlı kalmıştır.
Aslında pek çok çalgı metodu genel dağıtım ağına girmedikleri için aynı sorunu
yaşamakta, metotlar ya yazarın kendisi, ya da küçük yayınevleri tarafından satılmaktadır.
Tutuş
Kaval bütün nefesli çalgılar gibi sol el üst, sağ el alt olmak üzere sol tutuşla
çalınır. Özel sipariş verilmezse bütün kavallar bu standarda göre açılır. Ney
de ise tam bir sağ sol karmaşası hâkimdir. Neyzenler yarı yarıya sağ veya sol
el üstte çalarlar. Gerçi son yıllarda sol el üstte çalanlar epeyi artmıştır.
Ney
ve kaval fiyatları arasında bir uçurum vardır dense yeridir. Kavalın yapımının
daha zahmetli olmasına, mutlaka torna tezgâhı gerektirmesine rağmen profesyonel
kalite kamış bir ney aynı kalitede erik bir kavaldan neredeyse iki misli
pahalıdır. Bunda neyin kamışının zor bulunmasının ve ney piyasasının daha geniş
olmasının etkisi olabilir.
Günümüz
eğitiminde neyde temel akort Si, kavalda ise Do olarak kabul edilmektedir. Ney
akordu yerinden 4 ses pes iken kavalda standart bağlama akordu ile aynıdır.
Kaval
ve ney hem ses hem de icra şekli olarak birbirilerine oldukça yakındırlar. Pek
çok nefesli icracısı ikisini birden çalmaktadır. Birini çalan diğerini de
zorlanmadan çalabilir. Buna rağmen kavaldan neye geçen bazı icracıların geçişte
çok zorlandıklarını söylemeleri ve kavalın neyin yanında basit bir boru
olduğunu iddia etmeleri gerçekten anlamsızdır.
Do kaval ve La (Mansur) ney
Yağlama
Kaval çubukla veya yağa daldırılarak yağlanabilir.
Ancak neyin içi çok hassas olduğu için kesinlikle içine çubuk, harbi vs. bir
şey sokulmaz. Yağ kabına atılarak veya içine yağ dökülerek yağlanır.
Ney
ve Mevlevilik
Ney sazı asırlar boyu Mevlevilikle öylesine iç içe
geçmiştir ki ney denilince Mevlana ve Mevlevilik, Mevlevilik denince ney akla
gelmiştir. Bu nedenle neye özel bir saygı gösterilir. “Diğer sazlar çalınır ney üflenir”, “Lütfen neyi diğer çalgılarla kıyaslamayalım. Ney sıradan bir çalgı
değildir” türü ifadeler neyzenler tarafından sıklıkla vurgulanır. Bunun
yanında, üflemeden önce neyi öpüp başına koymak, abdestsiz ney üflememek gibi
ritüeller de görülebilmektedir. Ney icracıları da ağırlıklı olarak muhafazakâr
kesimle ilişkili olunca bütün neyzenlerin Mevlevilikle az çok yakınlık içinde
bulunması gerekiyormuş gibi bir durum ortaya çıkmıştır. Ney kitaplarında veya
İnternet sitelerinde bir bölüm Mevlana’ya ve Mevleviliğe ayrılmaktadır. Bu
diğer çalgılarda pek rastlanmayan bir durumdur.